Κυριακή 31 Αυγούστου 2008

Αποριοδρόμιο

Ένα σύντομο παράδοξο: πως γίνεται ο δρόμος των πεζών (κατά μία έννοια) να λέγεται πεζοδρόμιο, ενώ ο δρόμος των ποδηλάτων λέγεται ποδηλατόδρομος; Χουμ. Μήπως θα έπρεπε να λέγεται το πρώτο πεζόδρομος; Ή μήπως το δεύτερο ποδηλατοδρόμιο; Γιατί τότε θα ήταν καλή απορία πως θα ονομάζαμε αυτά που τώρα λέμε πεζόδρομος και ποδηλατοδρόμιο. 

Πάντως το πεζοδρόμιο θα ήταν περίεργο όνομα για το δρόμο όπου περπατάνε και οι πεζοί και διασχίζουν τα αυτοκίνητα. Πρώτα πρώτα, δε θα είναι “δρόμος”, οπότε πως θα πηγαίνουν εκεί τα αυτοκίνητα; Ίσως αν το λέγαμε πεζόδρομο, όπως τώρα, να λύνονταν τα πράγματα. Επομένως, ας πούμε τη λωρίδα των ποδηλάτων, ποδηλατοδρόμιο. Πολύ όμορφα, δεν έχω αντίρρηση να οδηγώ το ποδήλατό μου στο ποδηλατοδρόμιο, αφού οι πεζοί περπατούν στο πεζοδρόμιο. Ισότητα. Ωστόσο δυσκολεύομαι λίγο με την ιδέα του ποδηλατοδρόμου Ολυμπιακών Διαστάσεων που βρίσκεται στο ΟΑΚΑ. Δηλαδή τι δρόμος είναι αυτός; Που πάει; Μου φαίνεται ότι κάνει κύκλους. Νομίζω ότι τελικά θα πάρω το αυτοκίνητό μου. Μια χαρά, θα οδηγώ στο δρόμο και τον αυτοκινητόδρομο, μπορεί να περάσω και κανέναν πεζόδρομο. Φυσικά, ούτε λόγος για να πάω στο αεροδρόμιο. 

Το θέμα είναι πως ενώ αυτές οι λέξεις, ομολογουμένως, δεν παρουσιάζουν κανένα ορατό πρόβλημα στην καθημερινή γλώσσα, αποτελούν ένα δείγμα ασυνέπειας στην παραγωγή όρων (και εκτός αυτού, έχουν και πλάκα). Αυτό μπορεί να φαίνεται αρκετά αθώο, αλλά νομίζω ότι είναι σύμπτωμα της φιλοσοφίας που διακατέχει τη νεοελληνική (τουλάχιστον τη σχολική διδασκαλία της): μαθαίνουμε να χρησιμοποιούμε τις λέξεις ως έχουν, ενώ κανείς δε μας ωθεί να παραγάγουμε λέξεις. Ούτε και μας το απαγορεύει, βέβαια, αλλά δεν ενθαρρύνεται κιόλας.  

Νομίζω ότι η ελληνική είναι μια γλώσσα της οποίας η παραγωγή λέξεων είναι μάλλον το φόρτε της, και ο ελληνικός λόγος θα ήταν πιστεύω πολύ πληρέστερος και πλουσιότερος, εάν η παραγωγή λέξεων ενθαρρυνόταν στην εκπαίδευση. Και δε μιλάω για ορολογία, όπως τα βλακοδρόμια και τα λοιπά, αλλά για λέξεις που μπορεί να χρειαστούν στην καθημερινή αλλά και στην όχι καθημερινή ομιλία. 

Το αποτέλεσμα, πιστεύω, δε θα ήταν ότι θα παραγάγαμε περισσότερες λέξεις. Όχι κάτι τόσο ποσοτικό. Το πλεονέκτημα θα ήταν ότι θα αναγκαζόμαστε να αναζητήσουμε τρόπους παραγωγής λέξεων που θα παρήγαγαν έγκυρες λέξεις, θα αποκτούσαμε δηλαδή ένα σύνολο τυπικών κανόνων οι οποίοι θα διεύρυναν το φάσμα των εννοιών που καλύπτουμε. 

Όπως έχουν τα πράγματα, ο μόνος κανόνας παραγωγής που θυμάμαι να μάθαμε στο σχολείο, είναι πως όταν φτιάχνεις μια σύνθετη λέξη, εισάγεις ένα -ο- ανάμεσα στα συνθετικά :-\ τίγκα στην ευελιξία. Πουθενά δε μάθαμε πως φτιάχνεται ένα ουσιαστικό που δηλώνει το αποτέλεσμα ενός ρήματος, για παράδειγμα. Μαθαίναμε για υπάρχουσες λέξεις, ότι παρήχθησαν έτσι, και μάλιστα μας ανέφεραν πάνω-κάτω πως, αλλά δε φαίνεται να σκέφτηκε κανείς ότι μπορούμε να το κάνουμε και σήμερα αυτό. Για παράδειγμα, η λέξη πτώση, δηλώνει την πράξη του ρήματος πίπτω. Για το ρήμα βάλλω, όμως, η αντίστοιχη ενέργεια (*βλήση;) δεν υπάρχει. Άλλες αδέξιες προσπάθειες που έκανα για να την εκφράση είναι οι λέξεις πέταγμα (που χαντακώνεται από το ότι είναι πιο δόκιμη η έννοια που βασίζεται στο αμετάβατο πετάω), και ρίξιμο, η οποία όπως ανακάλυψα, υπάρχει και στο λεξικό του κου Μπαμπινιώτη. Ομολογώ ότι δε με ικανοποιεί. Κάτι που να προέρχεται από τη ρίζα του βάλλω, δεν έχετε; Η απάντηση είναι πως δεν τις φτιάχνει πια το εργοστάσιο. 

Είναι αστείο πως η λέξη βλήμα υπάρχει και χρησιμοποιείται κανονικότατα. Παρατηρήστε την και τη λέξη πτώμα. Πραγματικά νιώθω έτσι: 

Είναι σπαστικό. 

Επίσης θέλω να ξεκαθαρίσω ότι γνωρίζω ότι αυτά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Κάθε φράση της μορφής "αυτή λέξη προέρχεται από αυτό το ρήμα" είναι μια υπεραπλούστευση. Οι γλωσσικοί μηχανισμοί γύρω από την παραγωγή λέξεων είναι μάλλον περίπλοκοι. Ωστόσο, υπάρχουν και εργαλεία, όπως οι κατάληξη -ιμος για παράδειγμα, που φαίνεται ότι είναι γενικής χρήσης. Όπως λέω βιώσιμος (πολύ δόκιμη λέξη), πρέπει να μπορώ να φτιάξω κάπως και το επίθετο που δηλώνει ότι το ουσιαστικό το οποίο χαρακτηρίζει μπορεί να διανεμηθεί. *Διανεμήσιμος*Διανομήσιμος; Δε νομίζω. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Απλώς προς το παρόν τίποτα δεν μπορεί να διανεμηθεί σε αυτή τη χώρα, παρά μόνο περιφραστικά. 

5 σχόλια:

tdgs είπε...

Η λέξη βολή είναι από το ρήμα βάλλω; Ή κάνω λάθος;

tdgs είπε...

Και όσο περίεργο και αν σου φαίνεται, έκανα τις ίδιες ακριβώς σκέψεις κάποια στιγμή... Αναφέρομαι στο πεζοδρόμιο και το ποδηλατοδρόμιο.:)

Τελικά το double posting είναι αναγκαίο κακό, όταν δεν έχεις συγκροτημένη σκέψη, ή την υπομονή να περιμένεις τον ειρμό των σκέψεών σου πριν ποστάρεις :)

Nameless είπε...

Χαχα!

Έτσι μου φάνηκε, και ο κος Μπαμπινιώτης το επαληθεύει, είναι από την ίδια ρίζα, όπως φαίνεται. Έχω την εντύπωση ότι δεν είναι ακριβώς το ίδιο πράγμα, (και εδώ θα ήταν καλό να έγραφε κάποιος πιο καταρτισμένος) αλλά πολύ πιθανώς να κάνω λάθος.

Μάλλον μπαρούφα λοιπόν το παράδειγμα. Ούτως ή άλλως δε θα μπορούσε το ουσιαστικό του βάλλω να σχηματιστεί αναλογικά με την πτήση, αφού προέρχονται από διαφορετικές ρίζες.

Χουμ. Δεν μπορώ να βρω άλλο παράδειγμα αυτή τη στιγμή. Αναρωτιέμαι αν είναι μπαρούφα και το επιχείρημα. Κι όμως, παρά την φαινομενική έλλειψη παραδειγμάτων, νομίζω ότι υπάρχουν.

Όσο για τα βλακοδρόμια, ε, σε προκαλούν.

Ανώνυμος είπε...

ιΗ βολή είναι 100% λετζίτ (έγκυρη βρε αδερφέ). Και η νομοταγή σαμποτάρει την ελευθερία (δια)κίνησης και παραγωγής λέξεων. Απελευθερωθείτε, κύριε Νέημλες. (Όχι πως η δημοτική δεν είναι ένα πελώριο μπορντέλο.)

Ανώνυμος είπε...

Α, ένα ι. Πώς βρέθηκε αυτό το ι εκεί πέρα. Κάποιος θα το ξέχασε.