Αποριοδρόμιο

Ένα σύντομο παράδοξο: πως γίνεται ο δρόμος των πεζών (κατά μία έννοια) να λέγεται πεζοδρόμιο, ενώ ο δρόμος των ποδηλάτων λέγεται ποδηλατόδρομος; Χουμ. Μήπως θα έπρεπε να λέγεται το πρώτο πεζόδρομος; Ή μήπως το δεύτερο ποδηλατοδρόμιο; Γιατί τότε θα ήταν καλή απορία πως θα ονομάζαμε αυτά που τώρα λέμε πεζόδρομος και ποδηλατοδρόμιο. 

Πάντως το πεζοδρόμιο θα ήταν περίεργο όνομα για το δρόμο όπου περπατάνε και οι πεζοί και διασχίζουν τα αυτοκίνητα. Πρώτα πρώτα, δε θα είναι “δρόμος”, οπότε πως θα πηγαίνουν εκεί τα αυτοκίνητα; Ίσως αν το λέγαμε πεζόδρομο, όπως τώρα, να λύνονταν τα πράγματα. Επομένως, ας πούμε τη λωρίδα των ποδηλάτων, ποδηλατοδρόμιο. Πολύ όμορφα, δεν έχω αντίρρηση να οδηγώ το ποδήλατό μου στο ποδηλατοδρόμιο, αφού οι πεζοί περπατούν στο πεζοδρόμιο. Ισότητα. Ωστόσο δυσκολεύομαι λίγο με την ιδέα του ποδηλατοδρόμου Ολυμπιακών Διαστάσεων που βρίσκεται στο ΟΑΚΑ. Δηλαδή τι δρόμος είναι αυτός; Που πάει; Μου φαίνεται ότι κάνει κύκλους. Νομίζω ότι τελικά θα πάρω το αυτοκίνητό μου. Μια χαρά, θα οδηγώ στο δρόμο και τον αυτοκινητόδρομο, μπορεί να περάσω και κανέναν πεζόδρομο. Φυσικά, ούτε λόγος για να πάω στο αεροδρόμιο. 

Το θέμα είναι πως ενώ αυτές οι λέξεις, ομολογουμένως, δεν παρουσιάζουν κανένα ορατό πρόβλημα στην καθημερινή γλώσσα, αποτελούν ένα δείγμα ασυνέπειας στην παραγωγή όρων (και εκτός αυτού, έχουν και πλάκα). Αυτό μπορεί να φαίνεται αρκετά αθώο, αλλά νομίζω ότι είναι σύμπτωμα της φιλοσοφίας που διακατέχει τη νεοελληνική (τουλάχιστον τη σχολική διδασκαλία της): μαθαίνουμε να χρησιμοποιούμε τις λέξεις ως έχουν, ενώ κανείς δε μας ωθεί να παραγάγουμε λέξεις. Ούτε και μας το απαγορεύει, βέβαια, αλλά δεν ενθαρρύνεται κιόλας.  

Νομίζω ότι η ελληνική είναι μια γλώσσα της οποίας η παραγωγή λέξεων είναι μάλλον το φόρτε της, και ο ελληνικός λόγος θα ήταν πιστεύω πολύ πληρέστερος και πλουσιότερος, εάν η παραγωγή λέξεων ενθαρρυνόταν στην εκπαίδευση. Και δε μιλάω για ορολογία, όπως τα βλακοδρόμια και τα λοιπά, αλλά για λέξεις που μπορεί να χρειαστούν στην καθημερινή αλλά και στην όχι καθημερινή ομιλία. 

Το αποτέλεσμα, πιστεύω, δε θα ήταν ότι θα παραγάγαμε περισσότερες λέξεις. Όχι κάτι τόσο ποσοτικό. Το πλεονέκτημα θα ήταν ότι θα αναγκαζόμαστε να αναζητήσουμε τρόπους παραγωγής λέξεων που θα παρήγαγαν έγκυρες λέξεις, θα αποκτούσαμε δηλαδή ένα σύνολο τυπικών κανόνων οι οποίοι θα διεύρυναν το φάσμα των εννοιών που καλύπτουμε. 

Όπως έχουν τα πράγματα, ο μόνος κανόνας παραγωγής που θυμάμαι να μάθαμε στο σχολείο, είναι πως όταν φτιάχνεις μια σύνθετη λέξη, εισάγεις ένα -ο- ανάμεσα στα συνθετικά :-\ τίγκα στην ευελιξία. Πουθενά δε μάθαμε πως φτιάχνεται ένα ουσιαστικό που δηλώνει το αποτέλεσμα ενός ρήματος, για παράδειγμα. Μαθαίναμε για υπάρχουσες λέξεις, ότι παρήχθησαν έτσι, και μάλιστα μας ανέφεραν πάνω-κάτω πως, αλλά δε φαίνεται να σκέφτηκε κανείς ότι μπορούμε να το κάνουμε και σήμερα αυτό. Για παράδειγμα, η λέξη πτώση, δηλώνει την πράξη του ρήματος πίπτω. Για το ρήμα βάλλω, όμως, η αντίστοιχη ενέργεια (*βλήση;) δεν υπάρχει. Άλλες αδέξιες προσπάθειες που έκανα για να την εκφράση είναι οι λέξεις πέταγμα (που χαντακώνεται από το ότι είναι πιο δόκιμη η έννοια που βασίζεται στο αμετάβατο πετάω), και ρίξιμο, η οποία όπως ανακάλυψα, υπάρχει και στο λεξικό του κου Μπαμπινιώτη. Ομολογώ ότι δε με ικανοποιεί. Κάτι που να προέρχεται από τη ρίζα του βάλλω, δεν έχετε; Η απάντηση είναι πως δεν τις φτιάχνει πια το εργοστάσιο. 

Είναι αστείο πως η λέξη βλήμα υπάρχει και χρησιμοποιείται κανονικότατα. Παρατηρήστε την και τη λέξη πτώμα. Πραγματικά νιώθω έτσι: 

Είναι σπαστικό. 

Επίσης θέλω να ξεκαθαρίσω ότι γνωρίζω ότι αυτά τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Κάθε φράση της μορφής "αυτή λέξη προέρχεται από αυτό το ρήμα" είναι μια υπεραπλούστευση. Οι γλωσσικοί μηχανισμοί γύρω από την παραγωγή λέξεων είναι μάλλον περίπλοκοι. Ωστόσο, υπάρχουν και εργαλεία, όπως οι κατάληξη -ιμος για παράδειγμα, που φαίνεται ότι είναι γενικής χρήσης. Όπως λέω βιώσιμος (πολύ δόκιμη λέξη), πρέπει να μπορώ να φτιάξω κάπως και το επίθετο που δηλώνει ότι το ουσιαστικό το οποίο χαρακτηρίζει μπορεί να διανεμηθεί. *Διανεμήσιμος; *Διανομήσιμος; Δε νομίζω. Αυτό, όμως, δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Απλώς προς το παρόν τίποτα δεν μπορεί να διανεμηθεί σε αυτή τη χώρα, παρά μόνο περιφραστικά. 

διαφωνείτε; ελπίζω να είστε πολλοί.

Συχνά τα πράγματα είναι απλά. Ο 'όχλος', ως αναμένεται, έχει πληθυντικό 'οι όχλοι'. Είναι βέβαια αξιοσημείωτο ότι ο όχλος δεν έχει ιδιαίτερη ανάγκη από πληθυντικό: πολλοί όχλοι είναι μάλλον ένας μεγάλος όχλος, οπότε η αναγκαιότητα αυτής της λέξης είναι μάλλον ασήμαντη. Και αυτή δεν είναι η μόνη λέξη που δεν χρειάζεται πληθυντικό. Ωστόσο, αυτό δεν είναι κάτι κακό. Μπορεί κάποτε, κάποια βασανισμένη ψυχή να χρειαστεί κάποια τέτοια λέξη, όπως οι όχλοι, οι διαχρονικότητες, ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων. 

(για παράδειγμα, εμάς στο σχολείο μας είπαν στα αρχαία ότι τα ονόματα στα αρχαία δεν έχουν πληθυντικούς, όμως ο Κώστας Καρυωτάκης έγραψε κάποτε μια μπαλάντα, για την οποία χρειάστηκε διαφόρους πληθυντικούς ονομάτων. Κάποιος θα επιχειρηματολογήσει ότι ο Καρυωτάκης χρησιμοποίησε επώνυμα, και μάλιστα ξένων, οπότε αυτό δεν είναι καλό παράδειγμα. Αυτός ο κάποιος θα είναι κακός, και καλά θα κάνει να μην προσποιείται ότι δεν κατάλαβε τι θέλω να πω. Κανένας δε μας λέει ότι ο Καρυωτάκης δεν ήθελε να περιλάβει και Έλληνες στους άδοξους ποιητές, αλλά δίστασε λόγω της ασάφειας επί του θέματος. Άχρηστη παρένθεση τέλος )

Το πρόβλημα εντοπίζεται όταν κάποιοι τύποι χρειάζονται μεν αλλά δεν υπάρχουν.  Με αυτό θέλω να πω ότι, οι τύποι πάντα υπάρχουν, αλλά όσο να 'ναι, εάν χρειάζεσαι τη γενική πληθυντικού του 'λαβράκι', το λαβρακιών θυμίζει εσώρουχα, ενώ το λαβρακίων είναι μάλλον άστοχο. 

Και κάποιες άλλες φορές, οι τύποι υπάρχουν, είναι ευέλικτοι, χρήσιμοι, έυηχοι... αλλά είναι 'αδόκιμοι', τημπουτάναμου. Ένα κλασικό παράδειγμα, το οποίο μου είχε κάνει εντύπωση από παλιά, είναι η λέξη 'διαφωνούντες'. Τη λέξη τη συναντάς παντού, και κυρίως σε επίσημα κείμενα, όπως άρθρα, ανακοινώσεις, δικαστικά έγγραφα και στις ειδήσεις. Δεν ξέρω πως στο καλό κατάφερε να περάσει για δόκιμη, αλλά το θέμα είναι ότι όλοι την αγαπάνε. Ο Γούγλης απαντά με κάπου 8.250 σελίδες όταν τον ρωτήσεις τη γνώμη του. Όταν όμως τολμήσει ένας μόνος του να εκφράσει τη διαφωνία του, η γλώσσα πνίγεται σε μια κουταλιά νερό, και δεν ξέρει πως να τον ονομάσει. Αυτός μπορεί να είναι 'διαφωνών', όμως ποιος θα τον αποκαλέσει έτσι; Αυτό είναι αρχαία μετοχή. Είναι... ΑΔΟΚΙΜΗ (ακόμα κι αν προσθέσουμε τα 40 αποτελέσματα για το "η διαφωνούσα"). 

Προφανώς, ο αγαπητός Γούγλης, που μας έδωσε και χώρο για να κάνουμε μπλογκ (δοξασμένο το bandwidth του), δεν είναι απόδειξη καμιάς γλωσσολογικής πρότασης, είναι όμως μια πρόχειρη ένδειξη της κατάστασης. Από την άλλη, είναι αξιοσημείωτο πως στο λεξικό του κου Μπαμπινιώτη, η λέξη διαφωνών αναφέρεται κανονικά. Και προφανώς άνθρωποι που έχουν μεγαλώσει μαθαίνοντας καθαρεύουσα, ή που έχουν έστω και στοιχειώδες ενδιαφέρον ή γνώση για τα αρχαία, θα τη χρησιμοποιήσουν.

Το θέμα δεν είναι η συγκεκριμένη λέξη. Το θέμα είναι πως, με κάποιο μαγικό τρόπο, στη νεοελληνική έχουν επιζήσει εκφράσεις, τύποι, λέξεις της αρχαίας και της καθαρεύουσας, και έχουν καταντήσει "μαύρα κουτιά". Χρησιμοποιούνται ως έχουν, όχι λειτουργικά, αλλά διακοσμητικά (εάν χρησιμοποιούνταν λειτουργικά, θα έπρεπε να μπορούν να χρησιμοποιηθούν και άλλοι τύποι τους, ανάλογα με τις ανάγκες του λόγου). Δείχνουν κυρίως ότι ο ομιλητής είναι γαμάτος, ξέρει και τη λέξη 'διαφωνούντες', π.χ. Και εάν πας εσύ να τις κλίνεις, να τις χρησιμοποιήσεις σε κάτι που θες να πεις, βρε αδερφέ, σε κοιτάνε ξινά λες και είπες 'της οδός'. Άμα πέσεις και σε φιλόλογο, μπορεί και να σε διορθώσει κι από πάνω. Άει σιχτήρ, δηλαδή. 

Το θέμα είναι πως η ενεργητική μετοχή είναι πολύ χρήσιμη, και δεν υπάρχει καμία μα καμία λογική στην κατάργησή της. Και μην ακούσω τίποτα για δυσκολία εκμάθησης. Την παθητική μετοχή μια χαρά ξέρουμε να την κλίνουμε. Α, και η αστεία λεπτομέρεια της ημέρας: η παθητική μετοχή δε χρησιμοποιείται επιρρηματικά! Χοχο. Καταμερισμός.  

Θα μπορούσα να συνεχίσω για πολύ ακόμα, αλλά μάλλον δε θα το κάνω για να μην παραγίνω κουραστικός. Στο διάολο οι διαφωνούντες, λοιπόν. Εγώ διαφωνώ μόνος μου, κι άμα τολμάτε αποκαλέστε με με την ιδιότητά μου. Ο τολμών και χάριν έχει, που λέει και η παροιμία. Δηλαδή, θέλω να πω, ο γοργών νικά. Δηλαδή αφήστε με, μπερδεύτηκα με όλες αυτές τις ενεργητικές μετοχές. Αυτά. 

Γεια σου, κόσμε!

Καλώς σας βρήκα. 

Αυτό θα είναι ένα μπλογκ που θα ασχοληθεί με κενά, παράδοξα, και διάφορα άλλα ηλίθια φαινόμενα της νεοελληνικής γλώσσας. 

Δεν είμαι γλωσσολόγος, ούτε φιλόλογος (μάλιστα το μπλογκ θα δείξει μάλλον εχθρικές διαθέσεις απέναντι στους δεύτερους). Είχα απλώς από πάντα ενδιαφέρον για τη γλώσσα. Πιστεύω ότι στην πορεία του μπλογκ, μπορεί να φανεί πως έχω αυταπάτες για τη βαρύτητα της αποψής μου, αλλά θέλω από τώρα να ξεκαθαρίσω πως έχω υπ' όψιν μου ότι αυτά που γράφω μπορεί να έχουν λάθη τα οποία δεν αντιλαμβάνομαι. Παρακαλώ όσους έχουν άποψη με βαρύτητα, να με διορθώσουν. Δεδομένης της έλλειψης ακαδημαϊκής παιδείας μου στο θέμα, μόνο έτσι θα μπορέσει το μπλογκ να μην είναι μια συλλογή από παπαριές που σκέφτηκα μόνος μου. 

Κάτι ακόμα που θέλω να αναφέρω, από την αρχή, είναι ότι απεχθάνομαι το "δόκιμο". Πιστεύω ότι η εικόνα του φιλολόγου που διαγράφει μια λέξη από μια έκθεση, και την αντικαθιστά με μια "πιο δόκιμη", μας είναι εγκληματικά οικεία. Είναι η πηγή της κατάντιας της νεοελληνικής.

Και δεν πιστεύω ότι η νεοελληνική είναι αυτό το άρτιο , υπερπλήρες και πανέμορφο φαινόμενο, όπως προσπαθούσαν να μας πείσουν στο σχολείο. Τη βλέπω μάλλον σαν έναν άρρωστο, γέρο και δυσκίνητο οργανισμό, που κρατείται στη ζωή από γλωσσικά τεχνάσματα και μεταμοσχεύσεις κακής ποιότητας. Δε νομίζω ότι έχει συνέλθει (ούτε ότι θα συνέλθει ποτέ) από τους άγριους ξυλοδαρμούς που έχει δεχτεί τους τελευταίους πέντε-δέκα αιώνες. Οι πληγές έγιαναν πάνω από ακόμα σπασμένα κόκκαλα, κάποια άκρα με γάγγραινα κόπηκαν βιαστικά, με στομωμένα όργανα, και άφησαν πολλή μόλυνση. 

Αρκετά με αυτά. Ας πούμε ένα δυο πράγματα για το μπλογκ. Έτσι όπως το βλέπω τώρα (που δεν είναι απαραίτητο ότι θα γίνει και έτσι), κάθε ποστ θα ασχολείται με ένα ηλίθιο φαινόμενο της νεοελληνικής, που θα μπορεί να είναι διαφόρων τύπων (π.χ. εννοιολογικό κενό, παράδοξο, παγίδευση εννοιών και άλλα τέτοια), και τα labels των ποστ θα έχουν μάλλον τον τύπο της ηλιθιότητας. Ακόμα δεν έχω λίστα με όλους τους τύπους, οπότε αυτό θα σχηματιστεί στην πορεία. 

Και για να πούμε και τίποτα ον τόπικ, αρχίζω με μια απορία, που με έχει βασανίσει για πολύ καιρό. Πως στο καλό λέγεται στη νεοελληνική το join (το ρήμα); Και μην δω καμιά περίφραση, γιατί δε θα έχουμε καλή αρχή εδώ μέσα.